Archiwa Poznajemy logiczne fałsze

Poznajemy sofizmaty: atakowanie chochoła

Kolejnym sofizmatem, trikiem używanym w dyskusjach, jest „strawman argument” czyli metoda „na chochoła”. Właściwa polska nazwa to sofizmat rozszerzenia.

Spotykamy się z nią, gdy jedna ze stron sporu przedstawia przesadzoną, wyolbrzymioną wersję argumentu oponenta, i dyskutuje z nią, zamiast z prawdziwą wypowiedzią.

Najczęście robi się to przez wyrwanie z kontekstu lub wypełnienie własną treścią wszelkich niedopowiedzeń i przemilczeń.

Przykład:

A: W niektórych przypadkach aborcja może być medycznie uzasadniona.
B: A więc twierdzisz że kobiety powinny być zachęcane do zabijania własnych dzieci?

Klasycznym przykładem chochoła była wypowiedź prezydenta Nixona, gdy został oskarżony o przyjmowanie prezentów i funduszy na kampanię. W swojej wypowiedzi długo opowiadał o jednym z prezentów: szczeniaku który bardzo pokochały jego dzieci. Skupił się na tym jednym elemencie, aby niejako dzięki dobremu sąsiedztwu, widz odruchowo pozytywniej pomyślał o innych prezentach jakie otrzymywał.

W codziennych dyskusjach o ewolucji, bardzo często spotykamy też „dyskusję” z teorią Darwina wyłącznie w kontekście społecznym. Ma to na celu sprawienie, że teoria stanie się ośmieszona. Skoro odrzucamy rasizm, powinniśmy odrzucić i teorię ewolucji!

W dyskusjach na temat nauczania wiedzy o seksualności człowieka w szkołach, zazwyczaj nie dyskutuje się o samym nauczaniu – tylko o tym że spowoduje to rzekomo rozwiązłość młodzieży. Jest to doskonały przykład sofizmatu rozszerzenia. Przecież nikt nie chce nauczać rozwiązłości – brakujący tu ciąg przyczynowo skutkowy jest właśnie wypełniony słomą z chochoła…

Efekt Forera

Czy mieliście kiedyś niezbyt racjonalnego znajomego, lub członka rodziny, który udał się do wróżki, i wracał pod wrażeniem, że wszystko o nim wiedziała? „Wszystko się zgadzało, co mówiła!”. Zgadzało się, bo było sformułowane w specjalny sposób, tak aby spowodować tzw. efekt Forera.

Efekt Forera, nazwany jest od jego odkrywcy, psychologa Bertrama R. Forera. Czasami nazywanym jest też „efektem horoskopowym” lub „efektem Barnuma”.

Efekt Forera polega na tendencji uważania przez daną osobę ogólnie sformułowanych opisów i charakterystyk dotyczących ludzkiego charakteru, za szczególnie dobrze dopasowane do tej konkretnej osoby. Charakterystyka taka uważana jest za bardzo trafną – mimo że jest bardzo ogólna i praktycznie pasuje do każdego.

W 1948 roku Forer rozdał swoim studentom napisane przez siebie ich charakterystyki. Potem poprosił ich o ocenę trafności tych opisów w skali od 1 do 5. Średnia ocen wyniosła aż 4,26 – studenci uznali że Forer bardzo dobrze ich scharakteryzował. Później ujawnił że… każdy student dostał dokładnie ten sam opis.

Brzmiał on mniej więcej tak:

Masz duże możliwości, które wciąż pozostają niewykorzystane. O ile na zewnątrz możesz wyglądać na osobę zdyscyplinowaną i opanowaną, wewnątrz często trapi cię niepewność i martwisz się o wiele spraw. Niekiedy masz poważne wątpliwości, czy twoja decyzja była dobra albo czy twoje czyny były właściwe. Lubisz pewną ilość zmian i różnorodności, a kiedy osaczają cię ograniczenia odczuwasz niezadowolenie.

I tak dalej, i tak dalej. Wszystkie zdania są celowo tak sformułowane, aby pasowały do prawie każdego. Kto z nas nie ma czasami wątpliwości?

W ten sam sposób działają właśnie wróżby u wróżek – mówią nam rzeczy, z którymi na pewno się zgodzimy, co w połączeniu z różnymi innymi sztuczkami psychologicznymi (np. cold-reading), powoduje, że mam wrażenie że „wszystko o mnie wiedziała”.

Poznajemy sofizmaty: fałszywa alternatywa

Ten rodzaj logicznego błędu, lub sofizmatu, nazywany jest fałszywą alternatywą, fałszywą dychotomią, lub pozornym dylematem.

Pod tą nazwą kryje się wynik myślenia w tzw. kategoriach czarno-białych, czyli niedostrzeganie bogatszej listy możliwości, a jedynie dwóch z nich. Wtedy, gdy jedna z nich jest nieprawdziwa, druga automatycznie, w oczach osoby popełniającej ten błąd, staje się prawdziwa.

ID-100253653 — Image courtesy of David Castillo Dominici / FreeDigitalPhotos.net

Sposób rozumowania jest następujący:

X może być prawdziwe lub Y może być prawdziwe (podczas gdy X lub Y mogą być równocześnie fałszywe!)
Y jest fałszywe
A więc X jest prawdziwe!

Bardzo często widzimy ten sposób rozumowania, gdy w grę wchodzi dyskusja o rzeczach, które w nauce nie są pewne lub są wciąż przedmiotem badań.

Nauka nie ma pewnego wyjaśnienia na powstanie życia / Wszechświata etc. A więc życie stworzył Bóg / kosmici etc; podczas gdy istnieją inne możliwości.

Często w dyskusjach w ten sposób próbuje się zmusić kogoś do zajęcia jednego z ekstremalnych stanowisk, na zasadzie „albo jesteś z nami albo przeciw nam”. Bardzo często spotykane w sporach światopoglądowych: „Nie uważasz że państwo powinno płacić za nauczanie religii? Ty przeklęty ateisto!”

Poznajemy logiczne fałsze: odwołanie do tradycji

W naszej nowej serii nazywam coś, co zwie się logical fallacy jako „logiczny fałsz” lub „logiczny błąd”. Nie pasowało mi żadne używane tłumaczenie słowa fallacy. Uwaga, nie znaczy to że wnioski wyciągane na tej podstawie zawsze są fałszywe – oznacza tylko że przesłanki są fałszywe, i że nie jest poprawne używanie ich jako argumentu.

Odwołanie do tradycji lub starożytności, to bardzo często spotykany logiczny fałsz. Polega, w skrócie, na zakładaniu, że coś jest lepsze, lub prawdziwe, bo jest… starsze, i było używane od wielu lat.

„Homeopatia istnieje od 200 lat, więc na pewno musi działać.”

Po łacinie taki rodzaj fałszywego argumentu nazywa się argumentum ad antiquitatem.

Taki sposób rozumowania ma następującą postać:

Zawsze robiliśmy / uważaliśmy że X. A więc X jest poprawne / prawdziwe.

Ludzie podświadomie dążą do zachowania istniejącego stanu rzeczy. Boją się, często również nieświadomie, nowego. Ma to związek z tzw. syndromem Frankensteina, czyli strachem przed nieopanowaną ludzką kreacją. Na popularność odwołania do tradycji wpływa też w pewien sposób selektywna pamięć – myślimy o dawnych czasach jako o spokojniejszych i szczęśliwszych („stare dobre czasy”).

Często wydaje się nam, że coś sprawdzone przez lata musi być prawdziwe, inaczej ktoś już by to poprawił, zaprotestował, zrezygnował z tego etc.

Zauważmy że równie częste logiczne zaślepienie to dążenie do nowości i nowinek, i tok myślenia: X musi być lepsze, bo jest nowsze!

Tego typu logiczny fałsz jest często spotykany w argumentacji za tzw. medycyną alternatywną. Często zwraca się uwagę (fałszywie) na to że „ludzie dawniej tyle nie chorowali” bo leczyli się tradycyjnie: ziołami i bańkami.

Argumenty tego typu bardzo łatwo obalić, jednak bardzo trudno przekonać tych, którzy tak myślą. Możemy argumentować, że przecież niewolnictwo albo pogląd że Ziemia jest płaska mają też duże umocowanie w tradycji…

Ilustracja: „Little Boy Scratching His Head” by David Castillo Dominici